दैनिक महाराष्ट्र टाइम्स
डॉ. अमोल अन्नदाते
जसा सौंदर्य या शब्दाचा नेमका अर्थ शब्दांत पकडता येत नाही तसाच ‘ब्रेड’ शब्दाचा अर्थ सहजपणे लावणे कुणालाच शक्य झालेले नाही. बँडचा अर्थ जिथे संपतो तिथून पुढे सुरू होणारा शब्द म्हणजे ‘कल्ट ब्रँड’. जो ब्रँड उभा राहताना त्याच्या छताखाली येणाऱ्यांची त्यात खोलवर, दीर्घकालीन मानसिक गुंतवणूक असते, ती पिढ्या दर पिढ्या वाढत जाते, ज्याची व्याप्ती शोधताना हा बँड सुरू कुठून होतोय आणि त्याचा शेवटचा धागा आहे कुठे, याचा थांगपत्ता लागत नाही, ज्याच्या यशात एक गर्भित गूढता असते आणि जो सार्वकालिक असतो तो ‘कल्ट ब्रेड’. वैद्यकीयच नव्हे तर एकूणच शिक्षण क्षेत्रात कल्ट बँडचे उदाहरण द्यायचे झाल्यास सर्वोत्तम उदाहरण म्हणजे ‘केईएम’. आणि या केईएमचा मुकूट म्हणजे सेठ जी. एस. मेडिकल कॉलेज अर्थात गोरधनदास सुंदरदास मेडिकल कॉलेज, वैद्यकीय शिक्षण सुरू होताना तुम्ही या वास्तूत प्रवेश करता तिथे एक ब्रीदवाक्य प्रवेशद्वारावर तुमचे लक्ष वेधून घेते. ते ब्रीद आहे Genius alone lives, all else is mortal अर्थात ‘तल्लख विचारशील बुद्धिमत्ता फक्त तेवढी अमर आहे, बाकी सर्व मर्त्य आहे.’ प्रवेश करताना पहिल्या दिवशी पहिल्या क्षणाला या वाक्यापासून केईएम तुमचा नियोजनबद्ध रीतसर बौद्धिक, मानसिक जिनोसाइड घडवून आणते.
स्वतःला रथी-महारथी समजणाऱ्या प्रत्येक विद्यार्थ्यांचे पहिल्या वर्षात जे बौद्धिक गर्वहरण होते त्यातून ‘भांडे भरून घेण्यासाठी ते आधी रिते करावे लागते’ ही पहिली जाणीव मिसूरड फुटताना केईएम करून देते, ती म्हातारपणी दात पडेपर्यंत तशीच राहते. म्हणून केईएममधून बाहेर पडलेले कधी कोणाहीमुळे प्रभावित होत नाहीत. त्यामुळेच ‘केईमाईट्स’ हे उद्दाम, गर्विष्ठ अशी प्रतिमा तयार होते. मुळात ते उद्दामपणापेक्षा बौद्धिक वैराग्य असते.
सन १८४५ मध्ये जेजे रुग्णालय व ग्रॅन्ट मेडिकल कॉलेज हे पहिले वैद्यकीय महाविद्यालय सुरू झाले. इथून शिकलेले भारतीय पुढे इंग्लंडमध्ये पदव्युत्तर शिक्षण घेऊन भारतात परतले तेव्हा भारतीय प्राध्यापकांना जेजेमध्ये मज्जाव करण्यात आला. त्यातून भारतीयांनी सुरू केलेले व जिथे भारतीयच शिकवतील असे वैद्यकीय महाविद्यालय हवे म्हणून तेव्हाच्या बॉम्बे प्रेसिडेन्सीच्या अखत्यारित गोरधनदास सुंदरदास या कपड्याच्या दानशूर व्यापाऱ्याने दान दिलेल्या परळच्या जमिनीवर १९२५ मध्ये पाहिले भारतीय वैद्यकीय महाविद्यालय उभे राहिले ते म्हणजे केईएम ! ‘स्वाभिमान’ हा जन्माचा हेतू असलेला गुणाचा अर्क पुढे केईएमशी जोडलेल्या प्रत्येकामध्ये म्हणूनच परीक्षेत, नवीन ठिकाणी कामावर रुजू होताना, मुलाखतीत, ‘ओ, सो यू आर केईमाईट?’ या प्रश्नामध्ये बराच गर्भितार्थ असतो. परदेशात तुम्ही ‘केईमाईट’ आहात हा कुठल्याही रुग्णालयात नोकरी मिळवताना कॉलर वरील मोठा स्टार असतो. केईएम कॅम्पसमध्ये तुम्ही डोळे, कान उघडे ठेवून काही क्षण वावरलात, किंवा या संस्थेच्या एका मध्यवर्ती ठिकाणी एक रात्र काढलीत तर तुम्हाला हा ब्रँड समजून घेता येतो. या आवारात शिक्षणाची, बुद्धिमत्तेची एक वेगळीच धुंदी तुम्हाला स्पर्श करते. इथथे तीन मजली पूर्णतः वातानुकूलित वाचनालय हे भारतातील सर्व वैद्यकीय महाविद्यालयांतील सर्वोत्तम वाचनालय समजले जाते. ते २४ तास खुले असते आणि दिवसापेक्षा ते रात्री ओसंडून वाहत असते. मध्यरात्री तीन वाजता दोनेकशे मुले वाचनालयात आणि शे पन्नास आवारात अभ्यासाचे अड्डे असलेल्या इतरत्र ठिकाणी मानेवर खडा ठेवून जाडजूड पुस्तके पेलत ज्ञानसाधनेत दंग असतात. ‘मुंबई कभी सोती नही’ असे म्हणतात., पण ‘केईएम तुम्हे कभी सोने देता नहीं’ असे म्हणावे लागेल. वयाच्या पंचाहत्तरव्या वर्षी ‘नवीन काय?’ हे वाचणारे माजी विद्यार्थी इथे सर्रास आढळतात. नुकतेच प्रवेश घेतलेल्यांचा ते अजाणतेपणे राज्यभिषेक करून त्यांना ‘केईएम’ या बीजमंत्राची दीक्षा देतात. केईएमच्या विद्यार्थ्यांची दिनचर्या वेगळीच असते. देश पातळीवरील ऑल इंडिया पीजी एन्ट्रन्स (पदव्युत्तर परीक्षेत) भारतात दुसरा आलेला विद्यार्थीही निकाल बघून झाल्यावर चेहऱ्यावरची रेषही हलू न देता पुढच्या क्षणाला वाचनालयात लगेचच अभ्यासाला बसतो. कारण त्याला ‘एम्स’ किंवा पीजीआय या पुढच्या परीक्षेत पहिला किंवा दुसरा आल्याशिवाय समाधान मिळणार नसते. हा विद्यार्थीच केईएमचा बैंड उभा करत आला आहे. कोणी याला वेडेपणा म्हणेल पण ‘स्टे हंग्री… स्टे फूलिश’, हाच केईएमचा बँड आहे. हा वेडेपणा हीच केईएमची ओळख आहे. तुम्ही केईएममधून बाहेर पडता तेव्हा मॅड डॉक्टर बनून जाता. केईएम तुम्हाला केवळ हा मॅडनेसच देत नाही, तर तो बिनधास्तपणे मिरवण्याची सडाफटिंग वृत्ती, कला शिकवते आणि हिम्मतही देते. त्यातूनच ‘केईएम अॅटिट्यूड’ हे विशेषण वैद्यकीय विश्वात जन्माला आले. फास्ट लोकलच्या दारात उभे राहिले की तुम्ही आपोआप आत खेचले जाता, तसेच ‘बैंड केईएम’ तुम्हाला आपोआप कवेत घेते. केईएममधून बाहेर पडल्यावर तुम्ही कुठेच परत तसे अॅडजस्ट होऊ शकत नाही. या ब्रेडचा मोठा धोका म्हणजे ते तुम्हाला त्याचे व्यसन लावते. तुमचे शिक्षण संपले तरी ते तुमच्या मानगुटीवर बसते आणि प्रत्येकजण शिक्षण संपल्यावरही काही तरी कारण काढून काहीकाळ तरी इथे रेंगाळतोच. केईएमचे शिक्षक, इथली शिक्षणाची पातळी व बौद्धिक झिंग अनुभवल्यावर तुमच्या स्वतःच्या आयुष्यात एक अस्वस्थता येते. ही अस्वस्थतेची टोचणी सतत तुम्हाला गुणवत्ता आणि नैतिकता तुमच्या वैद्यकीय व्यवसायात प्रत्येक रुग्ण तपासताना जाणवत राहते. केईएमचे विद्यार्थी वेगळ्याच विश्वात राहतात आणि अव्यवहारी असतात, असा आरोपही बऱ्याचदा होतो. अध्यात्माची एक विशिष्ट पातळी ओलांडली की भोवताली काय होतेय, लौकिक विश्वात काय घडतेय याचे भान तुम्हाला राहत नाही, असे म्हणतात. केईएमचे विद्यार्थी बऱ्याचदा अशाच शैक्षणिक अध्यात्मात ढकलले जातात. हे शैक्षणिक अध्यात्म आणि त्यातून निर्माण होणारे ‘उपभोगशून्य स्वामी’ हाच ‘बैंड केईएम’ आहे. पहिले डीन जीवराज मेहता, डॉ. पी के सेन, डॉ. पुरंदरे, डॉ. बालिगा, आर्थर डीसा, डॉ. फड़के ते डॉ. रवी बापट, डॉ. शरदिनी डहाणूकर, डॉ. अविनाश सुपे अशा अनेक रत्नांची माळच वर्षानुवर्षे या ब्रेड भोवती गुंफली गेलेली आहे. केईएम तुम्हाला सरस्वतीचा दास बनवून सोडत असला तरी इतर अनेक क्षेत्रांत केईएम तुम्हाला साथ देते. उद्योग, राजकारण, साहित्य, शिक्षण संस्था, कला, प्रशासकीय सेवा अशा अनेक क्षेत्रात केईएमचे विद्यार्थी आहेत. तुम्ही क्षेत्र बदलले तरी केईएमपण आणि सर्वोत्तमाचा ध्यास तुमचा पाठलाग करत राहते. ‘एके काळी इथे असे होते’ अशा नॉस्टॅलजियाला या ब्रँडमध्ये स्थान नाही. ‘इथे कालही असेच होते, आजही तसेच आहे, उद्याही तसेच असेल’, हा आहे ब्रेड केईएम.
आपले विद्यापीठ किंवा जिथून मुख्य शिक्षण घडले त्याला ‘अल्मा मॅटर’ असा मूळ लँटीन, पण रूढार्थाने इंग्रजी शब्द प्रचलित आहे. या शब्दाचा खोलवर अर्थ आहे, ‘पोषण करणारी आई व तिची समर्पित मुले.’ ‘माझे सगळे घेऊन टाक’ म्हणणारे रामकृष्ण परमहंस आणि त्यातून परमहंसांना कैवल्यज्ञान देणारी आई भवानी यातून पुढे विवेकानंद हा ब्रँड शिकागोच्या जागतिक धर्म परिषदेत तळपला. अल्मा मॅटरचा खरा अर्थ हा आहे जो केईएम शिकवते. सूर्य कुठलाही भेदभाव न करता सर्वांना समान उर्जा देतो, तसे देशभरातील गोर-गरीब रुग्णांचे उपचार व वैद्यकीय शिक्षणाचे अव्याहत ज्ञान यात स्वतःला समर्पीत करणारी आई आणि 100 वर्षे तिच्यातून जन्मलेली डॉक्टर मुले, हाच आहे कल्ट ब्रेड केईएम.
डॉ. अमोल अन्नदाते
dramolaanadate@gmail.com
9421516551